Íslenskan og kvikmyndirnar (anno 1999)

- íslenskt heiti erlendra kvikmynda á hverfanda hveli

Sem ég sit í rólegheitum með helgarmoggann í kjöltu minni og búinn að lesa mig aftur að bíóauglýsingunum, liggur við stórslysi er ég rek augun í auglýsingu Regnbogans á margverðlaunaðri kvikmynd Robertos Benigni, „La vita é bella“. Myndin, sem á íslensku gæti sem best kallast „Lífið er dásamlegt“, er þar auglýst sem „Life is Beautiful“. Er mönnum ekki sjálfrátt! Hvað í ósköpunum kemur ensk þýðing á nafni ítalskrar myndar íslenskum áhorfendum við?

Því er nú ver og miður að ekki kemur þetta þó svo mjög á óvart. Efnislega varð grein þessi til fyrir þremur sumrum þegar undirrituðum þótti eiginlega nóg um þá holskeflu kvikra ómynda sem flæddi inn í kvikmyndahúsin, en þó öllu verra að æ sjaldnar var haft fyrir að íslenska enskan titil þeirra. Í lok þessa sama sumars var greinilega fleirum ofboðið. Íslensk málnefnd ályktaði um málið og gerði opinbera hér á síðum Morgunblaðsins. Í ályktun hennar segir m.a.: Hví skyldi látið af þeirri venju sem svo sjálfsögð er og vel hefur gefist að íslenska heiti kvikmynda? „Goldrush“ Chaplins höfum við hingað til kallað „Gullæðið“, „Gone With the Wind“ „Á hverfanda hveli“ og „The Terminator“ „Tortímandann“. Síðan hefur ekkert heyrst meira um mál þetta frá þeirri ágætu nefnd, enda í mörg horn að líta.

Flottara á ensku, eða hvað?
Þetta var sumarið 1996. Nú er svo komið að algengast er að geta eingöngu um upprunalegt heiti (oftast enskt) erlendra kvikmynda í auglýsingum og umfjöllun þar um. Á þetta við um kvikmyndir sýndar í kvikmyndahúsum eða leigðar út á myndböndum. Það virðist ekki lengur nógu gott að nefna eða auglýsa myndir með íslensku heiti og láta hið upprunalega fylgja með, kvikmyndaáhugamönnum til glöggvunar. Nei, nú þykir fínna að flíka enskunni og með tilheyrandi ýktum framburði þegar færi gefst (Títanic kölluðu flestir skipið ósökkvandi, en nú dugar ekkert minna en Tætenic!!). Enskunni segi ég, því hingað til hafa auglýsendur oftar en ekki borið gæfu til að snara öðrum erlendum titlum yfir á íslensku og kemur kannski ekki til af góðu. Við erum nefnilega orðin svo sleip í enskunni að við þurfum ekki lengur að hafa fyrir því að þýða það sem lítið er, eins og heiti bíómynda, en erum ekki alveg eins örugg með okkur þegar kemur að þeim frönsku, sænsku, dönsku, spænsku eða ítölsku.

Ekki er nema gott eitt um það að segja að við Íslendingar séum orðnir vel heima í enskri tungu, en almenn enskukunnátta þjóðarinnar gefur þó enga ástæðu til þess að hætta að íslenska heiti bíómynda. Hjá öðrum Evrópuþjóðum tíðkast enn (eins og hér á landi lengst af) að snúa heiti bíómynda á viðkomandi tungumál og sama á raunar við um erlendan texta yfirleitt. Og eins og ekki sé nóg að gert, þá finnst flestum þessara þjóða ekkert eðlilegra en að hlýða einnig á talmál hinna erlendu mynda á eigin tungu, en svo langt ætla ég okkur nú ekki að ganga.

Sú venja að láta okkur nægja að texta erlendar myndir á íslensku hefur reynst vel og nægir að nefna hvað við getum lært af því að heyra hið erlenda mál en hafa þýðinguna með - svo framarlega sem við nennum að lesa og hlusta samtímis. Þar fyrir utan finnst okkur eðlilegast að heyra leikarana sjálfa tala sína eigin tungu, svo ekki sé minnst á að taltúlkun leikarans er auðvitað gildur listræn þáttur í hverri kvikmynd. Af framansögðu má sjá að það er langt í frá sérviska okkar Íslendinga að vilja þýða erlend kvikmyndaheiti á eigið tungumál. Það gera aðrar þjóðir og stærri og ganga jafnvel svo langt að setja lög um hvaða orð megi nota og hver ekki þegar okkur hefur dugað smekkvísin og málkenndin. Þegar við tölum um erlendar kvikmyndir eigum við að gera það á íslensku. Við eigum að halda okkur við eitt mál í einu og vanda okkur við það.

Hefðin kallar á íslensk heiti
Þegar litið er yfir íslensku bíóauglýsingarnar þessa dagana má sjá að einstaka myndir eru auglýstar með íslensku heiti þeirra smáletruðu. Þetta ber auðvitað að þakka en virðist gert svona meira til málamynda. Bókarheiti, heiti kvikmyndar, tónverks og hugverka almennt, gefur venjulega vísbendinu um innihald þess. Þannig er galdur tungumála að aldrei er hægt að þýða nákvæmlega allt frá einni tungu yfir á aðra. En innihaldinu, meiningunni, er alltaf hægt að koma til skila ef menn vilja svo við hafa.

Ætli fleiri hafi ekki gluggað í „Hús andanna" en „La casa de los espiritos“ eða lesið um „Hverjum klukkan glymur“ en „For Whom the Bell Tolls,“ kannist fremur við að hafa horft á „Í góðri trú“ í Ríkissjónvarpinu fyrir nokkrum árum en „Den goda viljan“ (hvað þá „Good Intentions“ eins og ég heyrði þættina nefnda á annarri stöð), eða finnist „Óðurinn til gleðinnar“ hljóma betur en „An die Freude.“ Svo ég haldi mig við kvikmyndirnar þá tel ég að þýðendum hafi oftar en ekki tekist vel upp við að finna erlendum kvikmyndaheitum íslenskan búning (undantekningar eru „Ástfanginn Shakespeare“ og álíka). Góður titill er lýsandi fyrir efni myndar eða vekur í það minnsta athygli á henni, því ætti að vera sjálfsagt og áreiðanlega áhrifaríkast að hafa titilinn íslenskan.

Íslenskur texti og titill
Nú mætti ætla að kvikmyndahús hefðu tekið upp þá stefnu að láta myndirnar halda upprunalegum heitum sínum. En svo er ekki. Ríkjandi stefna virðist vera sú að allar erlendar myndir beri ensk heiti. Báðar stefnurnar tel ég rangar, þótt önnur sé sínu vitlausari en hin. Forráðamenn íslenskra kvikmyndahúsa ættu að hafa eftirfarandi í huga: Þær erlendu kvikmyndir sem auglýsa skal hér á landi eru væntanlega ætlaðar íslenskum almenningi og því er við hæfi að sýna honum þá virðingu og smekkvísi að hafa heiti myndanna á íslensku. Annað er metnaðarleysi. Mér er í fersku minni Stjörnustríðsævintýrið og hetjur þess: Logi geimgengill, Lilja prinsessa, Hans - Óli og fólið Svarthöfði. Nú er von á fleiri köflum úr þessum kvikmyndabálki Lúkasar í bíó bæjarins. Hvernig ætli nýjir og gamlir geimvinir verði kynntir nýrri kynslóð? Íslenskan er auðugt mál, verum ófeimin við að nota hana!

Skrifað í Róm en birt í Morgunblaðinu 7. maí 1999.